1869թ. հունվարի 17-ին
Յուլիս Օպերտը Հնագիտության ու դրամագիտության
ֆրանսիական ընկերության պատմության և ազգագրության բաժանմունքում զեկուցելով
սեպագրությունը հնարած ժողովրդի վերաբերյալ` նպատակահարմար համարեց նրանց անվանել շումերներ, իսկ լեզուն շումերերեն:
Իր եզրակացության համար նա հիմք ընդունեց այն իրողությունը, որ Միջագետքում հայտնաբերված
հնագույն սեպագրերում հզոր տիրակալները կրում էին «Շումերի ու Աքադի թագավորներ» տիտղոսը: Գիտնականը համոզված էր,
որ Ասորեստանի և Բաբելոնի սեմիտական ժողովրդի և նրանց տերության համար կիրառելի է Աքադ
անունը, իսկ Շումեր անվանումը վերաբերում է ոչ սեմիտական ժողովրդին և նրանց պետական
կազմավորումներին: Հետագա պեղումները Լագաշում և Նիպուրում (Իրաքի ներկա տարածքում)
հաստատեցին Ֆրանսիացի գիտնականի կանխադրությունը: Հայտնաբերված հազարավոր սեպագիր պնակիտների
մեջ, որոնք հիմնականում ունեին տնտեսական, իրավական, առևտրական, կրոնական բնույթի բովանդակություն,
կային նաև շումերական գրականությունը ներկայացնող այնպիսի նմուշներ, որոնք իրենց մտահղացմամբ,
արտահայտչաձևերով պարզապես զարմացրեցին գիտնականներին: Դրանց մեջ էին «Գիլգամեշ» դյուցազնավեպի
դրվագները, որոնց ստեղծման ակունքները ընկած են մ.թ.ա. III հազարամյակում:
 |
| Հատված «Գիլգամեշ» էպոսից |
Գիլգամեշը
եղել է պատմական իրական անձնավորություն: Շումերական
անունը` Բիլգա-մես, որը նշանակում է «հերոս-նախնի»: Նա Շումերի Ուրուկ (Արեք) քաղաքի
առաջին արքայատոհմի 5-րդ կառավարողն էր (Մ.թ.ա. 27-րդ դարի վերջ, 26-րդ դարի սկիզբ):
Ակնհայտ է, որ մահից հետո նա աստվածացվել է: Նրա անունն աստված գաղափարագրով հանդիպում է մ.թ.ա. 26-րդ դարի սեպագրերում,
իսկ Ուրի երրորդ արքայատոհմի «թագավորական ցանկում» նա արդեն հանդես է գալիս որպես առասպելական անձնավորություն,
ով կառավարել է 126 տարի, և նրա հայրը եղել է ոչ մարդկային էակ (լիլա), իսկ էպիկական
ստեղծագործություններում նրա հայրը Ուրուկի տիրակալ Լուգալբանդան է, մայրը` Նինսուն
դիցուհին:
Մ.թ.ա. II հազարամյակից Գիլգամեշը համարվում էր հանդերձյալ աշխարհի
դատավոր, հրեշներից ու չար ուժերից մարդկանց պաշտպան: Սակայն, այնուամենայնիվ, նա էական
դեր չխաղաց Միջագետքի պաշտոնական կրոնում, տեղ չգրավեց Շումերին հաջորդող աքադի դիցարանում:
 |
| Գիլգամեշի պատկերով ռելիեֆ` Սարգոն 2-րդի պալատից. այժմ գտնվում է Լուվրում |
Մեզ է հասել Գիլգամեշի մասին
շումերական էպիկական հինգ վիպերգ` «Գիլգամեշը և Ագգան», «Գիլգամեշը և անմահների լեռը»,
«Գիլգամեշը և երկնային ցուլը», «Գիլգամեշը, Էնկիդուն և ստորգետնյա աշխարհում» կամ «Գիլգամեշի
մահը»:
Առաջին վիպերգն ամենահամառոտն է մյուսներից: Այն զուրկ է առասպելաբանական
գծերից և կարևոր պատմական փաստեր է պարունակում Շումերի քաղաք-պետությունների հարաբերությունների
մասին:
Երկրում առաջնային տեղ էր գրավում Քիշ քաղաքը, որը, համաձայն շումերական
ավանդության, ջրհեղեղից հետո «թագավորելու իրավունք» էր ստացել վերին ուժերից: Սակայն
շուտով մեկ այլ քաղաք-պետություն` Ուրուկը, իր հզորությամբ ու ազդեցությամբ գերազանցում
է նրան, և Ագգան` Քիշի արքայատոհմի վերջին ներկայացուցիչը, Ուրուկից հնազանդություն
է պահանջում: Ուրուկի ավագներիխորհուրդը («ծերակույտը») նախընտրում է ճանաչել Քիշի
գերազանցությունը և խաղաղություն հաստատել, որին ընդդիմանում է Գիլգամեշը` Ուրուկի
տիրակալը: Նրա բոցաշունչ ելույթն ուհաղթանակի կոչերը համոզում են ավագներին, և խորհուրդը անկախություն հայտարարելու և պատերազմ
սկսելու որոշում է ընդունում:
Ագգան արշավում է Ուրուկի վրա, բայց, ի վերջո, քաղաքի պարիսպի վրա
տեսնելով հզոր Գիլգամեշին` ընկրկում է, դադարեցնում
քաղաքի պաշարումը և ճանաչում Ուրուկի անկախությունը: Պոեմն ավարտվում է Գիլգամեշի գովքով`որպես
Ուրուկի փրկիչ:
Երկրորդ էպիկական երգում ասված է, որ Գիլգամեշը վհատված և ճնշված
է մահվան մտքից: Նրա հոգին խռովում է, երբ տեսնում է, թե ինչպես է մահանում Ուրուկի
բնակիչներից որևէ մեկը, և ինչպես են «անշունչ մարմինները ճոճվում գետի ալիքներում»:
Դառնությամբ գիտակցելով, որ ինքն էլ, ինչպես բոլոր մահկանացուները, ուշ թե շուտ վախճանվելու
է` վճռում է փառավորել իր անունը: Ուստի, որոշում է մեկնել «Անմահների երկիրը», կտրել
այնտեղի նշանավոր մայրի ծառերը և դրանք Ուրուկ բերել: Այդ արկածալի ու վտանգավոր ճանապարհորդությունը,
քանի որ անհրաժեշտ էր նաև չեզոքացնելեղանակի յոթ դևերին, Գիլգումեշին միանում են նրա
հավատարիմ ծառա Էնկիդուն (այդ հետո դյուցազնավեպի աքադական տարբերակում է Էնկիդուն
հանդես է գալիս որպես Գիլգամեշի բարեկամ և համահավասար զինակից) և զինված հիսուն երիտասարդ
կամավոր:
Ճանապարհին նրանք հաղթահարում են յոթ լեռ, և միայն վերջինով անցնելիս
է Գիլգամեշը գտնում «իր սրտի մայրին» ու այն կտրում: Սակայն այդ արարքը կատաղեցնում
է մայրիների պահապան հրեշ Խուվավային (աքադական տարբերակում` Խուբաբա, Խումբաբա): Հրեշը
խորը քուն է ուղարկում Գիլգամեշի վրա, որից նա մեծ դժվարությամբ է արթնանում: Այնուհետև
Գիլգամեշը շղթայում է հրեշին, իսկ Էնկիդուն սպանում է նրան: Երկու հերոսները Խուվավայի
կտրած գլուխը բերում են գերագույն աստված Էնլիլին: Սակայն Էնլիլը հավանականության գնահատական
տալու փոխարեն նրանց նզովում է` լեռներով ու հարթավայրերով հավերժ թափառելու անեծքով:
Էպիկական և հերոսական յուրահատուկ
շունչ է թևածում երրորդ վիպերգում, ուր նկարագրված է Ինաննա դիցուհու կողմից Ուրուկի
վրա ուղարկված երկնային ցուլի մենամարտը Գիլգամեշի հետ, որն, իհարկե, ավարտվում է առասպելական
հերոսի հաղթանակով:
 |
| ֆրագմենտ Էպոսը պատկերող ռելիեֆներից |
«Գիլգամեշը, Էնկիդուն և ստորգետնյա աշխարհը» վիպերգում Ինաննան
Գիլգամեշից խնդրում է իր այգում աճող խուլուպու (հավանաբար` ուռենի) ծառն ազատել նրա
արմատներում բնակվող օձ-վիշապից, գագաթին բույն դրած Իմդուգուդ ( աքադական տարբերակում`
Անզուդ արծիվ) թռչունից և ծառի բնում տեղավորված արնախում Լիլիթ ճիվաղից, որոնց պատճառով
էլ ծառը տարիներ շարունակ առանց ճյուղերի է և տերևների: Գիլգամեշը կացնով սպանում է
օձին: Իմդուգուդ թռչունն այդ տեսնելով` ձագերի հետ հեռանում է , իսկ Լիլիթը փախչում:
Հերոսը կտրում է նաև ծառը, որից Ինաննան իր համար գահ և օթյակ էր պատրաստելու: Սակայն
ծառի փայտից դիցուհին թմբուկ և փայտիկներ է պատրաստում ու նվիրում Գիլգամեշին: Վերջինս
դրանք ավելի շատ օգտագործում է ռազմարշավները հայտարարելու ժամանակ: Եվ քանի որ պատերազմից
ու ճակատամարտերից ոչ բոլոր ուրուկցիներն էին ողջ վերադառնում, ապա նրա թմբուկը դարձել
էր նզովքի առարկա: Եվ մի օր իսկապես թմբուկն ու փայտիկները գետնի տակ են անցնում: Գիլգամեշն
ամեն ինչ անում է դրանք վերադարձնելու համար, բայց` ապարդյուն: Էնկիդուն, իր տիրոջն
ուրախացնելու նպատակով, մեկնում է ստորին աշխարհ` կորցրածը ետ բերելու: Սակայն հանդերձյալ
աշխարհի ուժերը այլևս նրան չեն թողնում լույս աշխարհ ելնելու: Գիլգամեշը օգնություն
է խնդրում իմաստության աստաված` Էնկիից: Վերջինիս հրամանով Ուտու արևի աստվածը բացում
է ստորին աշխարհի մուտքը, և Էնկիդուի ուրվականն առաջ է ելնում իր տիրոջը: Գիլգամեշը
սկսում է հարցուփորձ անել, թե ինչ է Էնկիդուն տեսել ստորին ոլորտներում: Եվ Էնկիդուն
պատմում է հանդերձյալ աշխարհի դժոխային պայմանների
մասին:
Հինգերորդ վիպերգում Գիլգամեշն ինքն է հայտնվում հանդերձյալ աշխարհում,
ընծաներ բերում ստորին աշխարհի տիրուհի Էրեշկիգալին և մյուս աստվածություններին:
Գիլգամեշի կերպարն առավել մշակված է աքադական դյուցազնավեպերում:Պահպանվել
է էպիկական այդ ստեղծագործության երեք տարբերակ: Ամենահինը գրի է առնվել մ.թ.ա. 2-րդ
հազարամյակի առաջին քառորդում: Առավել լիակատարը
վերագրվում է Ուրուկի կախարդ Սինլիկեունիին և գրի է առնվել մ.թ.ա. 7-6 –րդ դարերում:
Դյուցազնավեպի աքադական տարբերակը շատ ավելի ճոխ է, պատումները`
իրար կապակցված, գործողությունները` պատճառաբանված, հերոսների խոսքը` իմաստալից ու
հյութեղ: Այն առատ է այնպիսի հորինվածքներով, որոնք բացակայում են շումերական վիպերգերում: Կարելի է կարծել, որ դրանք հետագայում են ստեղծվել կամ դրանց շումերական բնագրերը մեզ չեն հասել: Համառոտ ներկայացնենք դրանցից
մեկը:
Աստվածների կամոք, որոնք զայրացած էին Խումբաբայի սպանության պատճառով,
մահանում է Էնկիդուն (հավանաաբար Գիլգամեշի փոխարեն): Գիլգամեշը ցնցված բարեկամի մահից,
առանձնանում է անապատում: Նա թախծում է հավատարիմ ընկերոջ համար և առաջին անգամ գիտակցում է, որ ինքն էլ է
մահկանացու: Գիլգամեշը արևի աստված Շամաշի ստորգետնյա ուղիով անցնում է բնակելի աշխարհը
շրջապատող լեռները, այցելում կախարդական քարացած այգին և մահվան ջրերի միջով նավարկում
է դեպի մի կղզի, ուր բնակվում է Ուտնափիշտին`
միակ մարդը, ում աստվածները անմահություն էին պարգևել: Գիլգամեշը ցանկանում է իմանալ,
թե ինչպես է նա դրան հասել: Եվ Ուտնափիշտին
պատմում է հետևյալը: Եփրատի ափին գտնվում էր Շուրուպակ քաղաքը, ուր և
ապրում էր բարեպաշտ Ուտնափիշտին: Երբ աստվածները բարկացան մարդկանց վրա, որոշեցին ջրով
հեղեղել երկիրը: Ջրային տարերքի և իմաստության աստված Էան այդ մասին հայտնեց Ուտնափիշտիին:
Վերջինս հապշտապ սկսեց նավ-տապան կառուցել, ապա այնտեղ տեղավորեց արոտավայրերի կենդանիներին,
տափաստանի գազաններին, ամեն տեսակի բույսերի սերմեր, իր ընտանիքին ու հարազատներին:
Աստվածների սահմանած ժամկետին սկսում է ջրհեղեղը: Վեց օր ու յոթ
գիշեր մոլեգնում է քամին, փոթորիկը, ջուրը ծածկում է ցամաքը: Երբ սկսվում է յոթերորդ
օրը, փոթորիկը դադարում է :Ուտնափիշտիի նավը խարիսխ է նետում Նեցիր լեռան կատարին: Ուտնափիշտին սկզբում աղավնի
է բաց թողնում, հետո ծիծեռնակ, որոնք վերադառնում են նավ: Այնուհետև ագռավ է բաց թողնում,
որը չի վերադառնում: Ուտնափիշտին հասկանում է, որ ջրերը ետ են քաշվել, և ցամաքը հայտնվել
է: Ուտնափիշտին ջրով հեղում է կատարում, խնկարկում: Աստվածներն առնելով անուշահոտությունը`
հավաքվում են ծիսարանի շուրջը : Երբ երկրի
աստված Էնլիլը տեսնում է Ուտնափիշտիի նավը, մոլեգնում է: «Ոչ մի մարդ չպետք է փրկվեր: Ուրեմն մեզնից մեկը նրան հայտնել
է ջրհեղեղի գաղտնիքը»: «Այդ Էան է արել»,-
ասում է պատերազմի աստվածՆինուրտան: Էային ոչինչ չի մնում, քան արդարանալ գերագույն
աստված Էնլիլի առջև. «Ես աստվածների գաղտնիքը
չեմ հայտնել Ուտնափիշտիին, այլ նրան
իմաստուն երազ եմ ուղարկել: Բայց դու ինչպե՞ս,
ամենահզոր Էնլիլ, առանց մտացելու ջրհեղեղ արեցիր: Եթե մարդիկ մեղավոր էին, կարելի էր
նրանց քանակը պակասեցնել` մարդկանց վրա առյուծ, շնագայլ, սով, կրակ բաց թողնելով: Ինչու՞ ոչնչացնել ամբողջ մարդկությանը»:
Լսելով այդ խոսքը`Էնլիլի բարկությունը փոխվեց գթության: Նա Ուտնափիշտիին ու իր կնոջև անմահություն
պարգևեց և բնակեցրեց գետի ակունքում:
Սակայն Գիլգամեշի համար, ինչպես ասում է Ուտնափիշտին, երկրորդ անգամ
աստվածների խորհուրդը չի հավաքվի: Ուտնափիշտիի կինը, կարեկցելով Գիլգամեշին, ամուսնուն համոզում է նրան ինչ-որ բան
նվիրել հրաժեշտի պահին: Եվ Ուտնափիշտին բացում
է հավերժ երիտասարդություն պարգևող ծաղկի գաղտնիքը: Գիլգամեշը մեծ դժվարությամբ ձեռք
է բերում այդ ծաղիկը, բայց չի հասցնում դրանից
օգտվել. քանի դեռ մի լճակում նա լողանում է, լճափին թողած ծաղիկը փախցնում է մի օձ
և այն կուլ տալով` կաշին փոխում, երիտասարդանում է: Գիլգամեշը ձեռնունայն վերադառնում
է Ուրուկ և սփոփանք գտնում` հիանալով քաղաքի
իր կառուցած շրջապարիսպով: Դյուցազնավեպի վերջում ընդգծվում է այն միտքը, որ մարդուն
միակ հասանելի անմահությունը հիշողությունն է նրա կատարած փառավոր գործերի մասին:
 |
| ֆրագմենտ Էպոսը պատկերող ռելիեֆներից |
Աքադական դյուցազնավեպը Գիլգամեշի մասին արդեն բանաստեղծական ստեղծագործություն
է, որը ոչ միայն իրար շաղկապեց շումերական առանձին ավանդությունները, այլև ստեղծագործությանը տվեց խորը փիլիսոփայական իմաստ:
1872 թվականին Լոնդոնի Բրիտանական թանգարանի աշխատակից Ջորջ Սմիթի
ուսումնասիրությունների արդյունքն անսպասելի էր ոչ միայն արևելագետների, պատմաբանների,
այլև աստվածաբանների համար: Վերծանելով Միջագետքի հնագույն քաղաքների տաճարների ու պալատների ավերակներում պեղումներից
հայտնաբերված պնակիտների` կավե թրծված սալիկների սեպագիր արձանագրությունները, նա պարզեց,
որ «Աստվածաշնչի պարունակած ճշմարտությունը
նախասկզբնային չէ»: Նոյն ունեցել է իր նախորդը` հանձին նախապատմական ջրհեղեղից փրկված
Ուտնափիշտի նահապետի:
Նույնիսկ XIX դարի վերջին դարերով եկեղեցու դասական դրույթների դեմ դուրս գալը մեծ խիզախություն էր պահանջում:
Այնուամենայնիվ, հետագա տարիներին նոր հնագիտական տվյալները (հատկապես 1927-I928 թթ.
անգլիացի հնագետ Լեոնարդ Վուլլիի Եփրատի ափին
գտնվող Ուր քաղաքի պեղումները) և բանասիրական ուսումնասիրություններն ապացուցեցին,
որ Գիլգամեշի դյուցազնավեպում նկարագրված ամենակործան
ջրհեղեղի շումերաաքադական ավանդությունը, սերնդե սերունդ փոխանցվելով, հասել էր Քանան,
և հրեա քուրմերն այն գրի առնելով` որոշակի
փոփոխություններով մտցրել էին Հին կտակարանի
պատմությունների մեջ:
Գիլգամեշի մասին դյուցազնավեպը լայն տարածում է ունեցել ոչ միայն Առաջավոր Ասիայի
ժողովուրդների մեջ: Մ.թ.ա. II հազարամյակից
Պաղեստինից և Փոքր Ասիայից հասել են
աքադական պոեմի հատվածներ, պահպանվել են նրա որոշ դրվագների խեթերեն և խուռիերեն թարգմանությունները:
Այն մեծ ազդեցություն է թողել հունահռոմեկան վիպերգական բանաստեղծության վրա:
Բնականաբար, «Գիլգամեշյան» ազդեցության գոտին չէր կարող շրջանցել
Հայկական լեռնաշխարհը: Արմավիրի I985-I986 թթ. պեղումներից հատնաբերվեց երեք սեպագիր պնակիտ: Ինչպես Ի.Դյակոնովը և Ն. Յանկովսկայան պարզեցին,
դրանք գրված են սեպագիր էլամերենով և մի դրվագ են Գիլգամեշի դյուցազնավեպից , որը նախատեսված
է եղել թատերական ներկայացումների համար: Շումերա-աքադական
դյուցազնավեպի բազմաթիվ դրվագներ արտացոլված են նաև հայկական բանահյուսական առանձին
նմուշներով` հեքիաթներ, ավանդություններ: Որքան էլ դրանց վերնագրի «թափառող պատումների»
գործոնը, այնուամենայնիվ, նախաաղբյուրը հայտնի է, իսկ նմանությունն ակնառու է, օրինակ`
անմահական ծաղիկի և այն կուլ տվող, երիտասարդացող օձի դրվագը:
Բանասիրական գիտ. թեկնածու
Արտակ Վարդանյանը հետաքրքիր մի բացահայտում է արել` ուսումնասիրելով Վայոց ձորի
միջնաբարբառը: Այդ բարբառի բառապաշարում մինչև այժմ պահպանվել է հնագույն մի փոխառություն`
խըմբաբա բուսանունը, որը տրվել է խատուտիկին:
Նա գրում է. «Բուսանունն ամենայն հավանականությամբ ուղղակիորն բխում է շումերական «Գիլգամեշ» դյուցազներգության Խումբաբա հրեշի անունից:
Դա են հաստատում խատուտիկ բուսանվան հայ բարբառներում առկա բազմաթիվ հնագույն տարբերակները`
խըտուտ, խըպուպ, խապուպիկ, խապըպուկ, բուբու, պուպու և վերջապես խռովածքում առկա խըմբաբա
կամ խըմբաբաբա ձևը, որն ավելի հարազատորեն է
պահպանել հնագույն ձևը: Որ խըմբաբան
պատահական նմանություն չունի Խումբաբային հետ, հաստատում են այդ բուսանվան ժողովրդական
մյուս տարբերակները` սատանի ճրագը և ակլատիզը:
Երկուսն էլ հուշում են խատուտիկի հրեշային-պաշտամունքային ծագումը: Առաջինի հրեշային
իմաստը ակնհայտ է, իսկ երկրորդը Մեծ պահքի հովանավոր Ակլատիզ հրեշի անունն է»:
Որոշ հետազոտողներ էլ Ուտնափիշտիին հանդիպելու և անմահության ձեռք
բերելու նպատակով Գիլգամեշի կատարած ճամփորդական դեգերումները կապում են Հայկական
լեռնաշխարհի կատարած նրա ենթադրյալ այցելության հետ:
Օգտագործված գրականության ցանկ
1.
Արտակ Վարդանյան, Վայոց ձորի միջբարբառը,
երևան , 2004
2.
Самюель Крамер, Шумеры, Москва,
2010
3.
А. Немировский, Мифы и
легенды Древнего Востока,Ростов на Донy,2000
4.
А. Овчинникова, Легенды и
мифы Древнего Востока,Ростов на Дону,2006
5.
А.Лапин, А.Белов, Глинянне
книги, Ленинград, 1956
6.
Мифы народов мира, I том, Москва, 1991
Դիլանյան Զարուհի
ԵԳՊԱ արվեստաբանության բաժին, մագստրատուրա 1-ին կուրս
